Sonnewend Stefan Czesław (1885–1939), malarz, karykaturzysta, rysownik, grafik. Ur. 13 VII w Poznaniu, był synem Józefa, warszawskiego malarza-lakiernika, powstańca 1863 r., i Józefy z Wierkiewiczów, córki gospodarza wiejskiego z Opalenicy. Jesienią 1885 ojciec S-a, jako «niepożądany cudzoziemiec» (lästiger Ausländer), musiał opuścić Poznań i rodzina przeniosła się do Wiednia.
Przez siedem lat uczęszczał S. w Wiedniu do polskiej szkoły ludowej, następnie do gimnazjum realnego i Staatsgewerbeschule (Państwowej Szkoły Przemysłowej), z których kolejno rezygnował, po czym ok. r. 1899 wstąpił do Graphische Lehr- und Versuchsanstalt tamże i przez trzy lata kształcił się w zakresie grafiki, rysunku, kreślarstwa i malarstwa. Dzięki pomocy finansowej Marii Lubomirskiej wyjechał do Krakowa, gdzie od r. 1902 studiował w ASP pod kierunkiem Józefa Unierzyskiego, Stanisława Wyspiańskiego, Jana Stanisławskiego i Teodora Axentowicza; w r. 1906 uzyskał dyplom z odznaczeniem. W r.n. wyjechał na krótko do Wiednia, a w r. 1908 do Drezna. Dzięki nagrodzie konkursowej austriackiego min. oświaty oraz ponownie stypendium M. Lubomirskiej wyjechał do Paryża, tam zwiedzał muzea, uczęszczał na wieczorowy akt do École des Beaux Arts, stamtąd też odbył podróż artystyczną do Londynu. Pod koniec 1908 przyjechał do Poznania, gdzie z dużym talentem rysował portrety charakterystyczne i karykatury ówczesnych osobistości (dziennikarzy, literatów, aktorów i polityków). Cykl 150 takich podobizn przedstawił na wystawie w Sali Białej Hotelu «Bazar» w Poznaniu na początku 1909. W tym okresie utrzymywał się z wykonywania takich portretów na zamówienie. Od r. 1909 współorganizował Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Poznaniu i urządzał tu wystawy malarzy polskich. W r. 1910 był w Warszawie; w r.n. tamże wykonywał szkice portretowe znanych osób ze świata literatury, a także artystów dramatycznych, zamieszczał je w „Świecie” i czasopiśmie satyrycznym „Mucha” oraz wydawanym w Monachium „Simplicissimusie”. Na stałe mieszkał wówczas w Berlinie (w apartamentach Macieja Mielżyńskiego), stamtąd przyjeżdżał często do Poznania. Dłuższe okresy spędzał malując w wielkopolskich dworach ziemiańskich, m.in. w Rogalinie i Miłosławiu u Józefa Kościelskiego, którego poznał w Paryżu. W r. 1913 był pomysłodawcą i współorganizatorem, razem z Romanem Wilkanowiczem, Lechem Suchowiakiem i Stanisławem Pawlakiem, «Szopki poznańskiej» (pokazywanej w Poznaniu, Gnieźnie, Ostrowie, Inowrocławiu), która cieszyła się takim powodzeniem, że niebawem urządził S. (wspólnie z Czesławem Łukaszewiczem) podobną imprezę dla środowiska polskiego w Berlinie. Jesienią 1913 przeniósł się na krótko do Bytomia (kontaktował się tam z Wojciechem Korfantym i Zygmuntem Seydą, pracował jako ilustrator w wydawnictwach Karola Miarki), a pod koniec t.r. do Lwowa. Tam również wykonywał na zamówienie rysunki do „Gazety Wieczornej”, a także rysował tekę pt. „Lwów w karykaturze”, zawierającą 150 plansz najwybitniejszych literatów, dziennikarzy, aktorów i artystów malarzy. Zaprezentował ją na wystawie (luty–marzec 1914) w Kole Literacko-Artystycznym w lwowskim Pasażu Mikolascha.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej mieszkał S. w Wiedniu. Tam 1 X 1914 wstąpił do Legionów Polskich; początkowo przydzielono go do Delegatury Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN) w Wiedniu. W r. 1915 (10 II – 15 X) przebywał jako korespondent wojenny «z poręki austriackiej Kriegspressequartier» (wg autobiografii S-a) na odcinku frontu w Kołomyi. W r. 1916 (10 I – 29 V) miał przydział do sztabu Komendy Legionów w osadzie wojskowej w Legionowie koło Wołczecka (pow. łucki). Swoje wrażenia utrwalił w tece autolitograficznej pt. Legiony Polskie – R. 1914/16, na którą składają się m.in. następujące prace: Trębacz sztabowy LP, Odpoczynek obiadowy nad Styrem, Jeszcze nie zginęła, Na pozycji, Kancelaria sztabowa oraz pejzaże z okolic walk. Jego prace o tematyce legionowej wydawano również w formie pocztówek. W l. 1917–18 mieszkał S. w Wiedniu, gdzie miał pracownię. Po złożeniu egzaminów na nauczyciela rysunków uczył tam w gimnazjum i szkole realnej. Urządzał też w Wiedniu wystawy polskich artystów, działał w organizacjach niosących pomoc uchodźcom polskim. W marcu 1919 osiadł w Poznaniu, w kwietniu t.r. przydzielono go do sztabu gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego, na jego też propozycję wykonał rysunkowe portrety-karykatury powstańców wielkopolskich, które zostały wydane w autolitograficznym albumie Ver Sacrum – Teka Armii Wielkopolskiej w dniach jej narodzin, z przedmową Stanisława Przybyszewskiego (P. 1919). Od kwietnia do października t.r. prowadził S. prywatną Wielkopolską Szkołę Malarstwa i Rzeźby (przy pl. Wolności 17). W r. 1920 zgłosił się do WP i z ramienia Oddziału Informacji Naczelnego Dowództwa WP został w charakterze malarza-korespondenta wojennego wysłany do miejsc postoju armii gen. Władysława Sikorskiego, 10. Dyw. gen. Lucjana Żeligowskiego oraz dyw. gen. Jana Rządkowskiego.
Po powrocie do Poznania należał S., obok Fryderyka Pautscha, do współorganizatorów Grupy Artystów Plastyków «Świt» (1921). W l. dwudziestych był kierownikiem artystycznym Salonu Sztuki «Aux Bibelots Anciens» w Poznaniu. W r. 1926 został wybrany na wiceprezesa tamtejszego Stow. Artystów. T.r. współorganizował poznański Związek Legionistów, był jego wiceprezesem, a także delegatem Zarządu Głównego na Okręg Wielkopolski i Pomorski; w marcu 1928 zrezygnował z tej funkcji. W r. 1937 został prezesem nowo założonego Wielkopolskiego Związku Zawodowego Artystów Malarzy i Rzeźbiarzy. Był także rzeczoznawcą przysięgłym i «aukcjonatorem» w zakresie dzieł sztuki na terenie Poznania i woj. poznańskiego. W Poznaniu mieszkał najpierw przy ul. św. Marcina 39, następnie przy ul. Piłsudskiego 5/7.
S. uprawiał malarstwo pejzażowe, najczęściej w technice olejnej i akwareli. Malował krajobrazy z różnych stron Polski, głównie z Wielkopolski (np. z Poznania, Chodzieży, Międzychodu, Ludwikowa, Puszczykowa, Kórnika) oraz z Pomorza i wybrzeża gdańskiego (np. z Gdańska, Gdyni, Helu, Grudziądza), z Jaremcza w Karpatach Wschodnich (Wodospad w Jaremczu, Chata huculska, Słoneczniki – Jaremcze, 1914), bywał też w Zakopanem, gdzie malował krajobrazy tatrzańskie (Morskie Oko, Strumyk w Jaszczurówce, Giewont zachmurzony, Z Kalatówek). Malował także portrety, m.in.: Autoportret (1924), Rodzina malarza Sonnewenda (1932), Portret Marszalka Polski Józefa Piłsudskiego (1935), Tadeusz maluje w pracowni ojca, Portret Jadwigi, córki S-a, Portret Tadeusza, syna S-a. W jego twórczości często pojawiały się martwe natury i kwiaty (np. obrazy olejne – Maki, Peonie, Bzy, Gladiole, Samowar, dzban indyjski i owoce, Niebieski wazon, Lilie, Róże , Róże i pies, Róże i zakochani, Róże, banan i aniołki z miśnieńskiej porcelany z owocami, Peonie w niebieskim wazonie I–III oraz akwarele – Kaczka I, Polne kwiaty w oknie, Dzikie róże i Irysy.
Prace swe wystawiał S. w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) w Warszawie (m.in. w l. 1911, 1919–21, 1924–6, 1929), którego był wieloletnim członkiem rzeczywistym. Wystawiał także z Grupą Artystów «Świt» (1921 w Toruniu, Poznaniu, Lwowie). Niejednokrotnie uczestniczył w wystawach TPSP, najczęściej w Poznaniu i Krakowie (np. w r. 1938 w Wystawie morskiej). Był jednym ze współorganizatorów Wystawy Legionów Polskich w Kaliszu w r. 1927, na której sam wystawiał. Uczestniczył w wystawie sztuki polskiej na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu w r. 1929. Kilkakrotnie odbyły się w Poznaniu wystawy indywidualne S-a, m.in. w r. 1919 w Salonie Stow. Artystów, w r. 1923 w Salonie Sztuki «Aux Bibelots Anciens», w r. 1925 w Salonie Sztuki M. Arcta, w r. 1929 w TPSP, w r. 1933 w pomieszczeniach Wolnego Składu Soli, w r. 1937 w Kasynie Oficerskim, w r. 1938 powtórnie w TPSP. S. zmarł 19 IX 1939 w Dubnie koło Równego na skutek ran odniesionych przy bombardowaniu pociągu, którym jechał do Lwowa. Był odznaczony Krzyżem Legionowym.
S. był żonaty (ślub 9 I 1917 w polskim kościele na Rennwegu w Wiedniu) z Olgą z Sonnewendów, córką Alojzego, radcy dworu austriackiego, pianistką, z którą miał córkę Jadwigę (ur. 1918), zamężną Ciesielską, z zawodu tłumaczkę, i syna Tadeusza (ur. 1923), ekonomistę. Wnuk artysty – Piotr Sonnewend, artysta-plastyk i scenograf, mieszka na stałe w Niemczech i prowadzi zajęcia jako profesor w Akademiach Sztuk Pięknych w Holandii, Niemczech i Polsce.
W Muz. Narodowym w Poznaniu znajdują się olejne obrazy S-a: Święto na Sekwanie (1908), Słoneczniki (1919), Pochód przed zamkiem w Poznaniu (1934), Portret Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego (1935), akwarela Procesja Bożego Ciała pod Ratuszem (1923), rysunek tuszem Portret Jana Kasprowicza (1914), rysunek ołówkiem Widok na Wzgórze Przemysła (1909) oraz plakat pt. Walny (6) Zjazd Legionistów Polskich (1927). W posiadaniu rodziny w Legden znajdują się trzy obrazy olejne malowane na sklejce z l. 1920–33: Połów na pełne morze, Chata pod Giewontem i Widok na Chełm, ponadto trzy rysunki portretowe. W r. 2001 odbyła się wystawa prac S-a w Poznaniu.
Fot. S-a z Leonem Wyczółkowskim w mundurach legionistów (1916), reprod. w: Album Legionów Polskich, Kr. 1933; Fot. S-a znajdują się w zbiorach rodziny w Legden koło Münster; – Grajewski, Bibliogr. ilustracji; Pol. Bibliogr. Sztuki; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Mulczyński J., Słownik grafików Poznania i Wielkopolski XX wieku urodzonych do 1939 roku, P. 1996 (bibliogr.); Wpol. Słown. Biogr. (P. Michałowski); Katalog Działu Sztuki na PWK, Wstęp M. Treter, P. 1929 s. 148; Katalog zbiorowej wystawy obrazów S. Sonnewenda, Salon Sztuki M. Arcta…, Wstęp C. Kędzierski, P. 1925 (luty-marzec); Mulczyński J., Stefan Czesław Sonnenwend [informator wystawy], Muzeum Historii Miasta Poznania, [P.] 2001; Warkoczewska M., Pocztówki z widokami dawnego Poznania (1898–1939) ze zbiorów Muzeum Miasta Poznania, Muzeum Narodowe w Poznaniu. Katalog zbiorów, P. 1995; Wystawa dzieł sztuki „Legjony Polskie”. Z okazji 10-cio letniej rocznicy internowania Legjonistów Polskich w Szczypiornie, Kalisz, Ratusz Miejski, 6–14 VIII 1927 (katalog), Wstęp S. Zawadzki; Wystawa obrazów S. Sonnewenda, Salon TPSP 14 IV – 14 V 1929, P. (katalog); Zbiorowa wystawa obrazów w Poznaniu artysty malarza Stefana Sonnewenda. 10 IX – 31 X 1933, P. 1933 (tekst B. Szczepkowski i [M. Goldberg] NEMO, katalog); – Bryl M., Grupa artystów plastyków „Świt”. Z dziejów kultury artystycznej międzywojennego Poznania, P. 1992; Dalbor W., S. Sonnewend w 25-lecie pracy artystycznej, „Dzien. Pozn.” 1933 nr z 27 X; Górska H., Lipiński E., Z dziejów karykatury polskiej, W. 1977; Grońska M., Grafika w książce, tece i albumie. Polskie wydawnictwa artystyczne i bibliofilskie z lat 1899–1945, Wr. 1994; Kędzierski C., Przechadzki po pracowniach poznańskich – S. Sonnewend, „Kur. Pozn.” 1923 nr z 14 XI; tenże, Stefan Czesław Sonnewend, w: Katalog zbiorowej wystawy obrazów […] w Salonie Sztuki „Aux Bibelots Anciens” w Poznaniu, listopad-grudzień 1923, P. [1923]; Lam S., Lwów w karykaturze, Lw. 1914; Markiewicz A. J., Plastyka w okresie XX-lecia międzywojennego. Zarys monograficzny, w: Wielka Księga Miasta Poznania, P. 1994; Michałkiewicz M., Czesław Stefan Sonnewend, P. 1938 (fot. portretu S-a przez L. Wyczółkowskiego i in. fot.); Milewska W., Zientara M., Sztuka Legionów Polskich i jej twórcy 1914–1918, Kr. 1999; Mulczyński J., Powstanie wielkopolskie na pocztówkach, plakatach, dyplomach i ulotkach (do 1921 r.), „Kron. M. Poznania” 1998 nr 4 s. 214–26; tenże, Pracownie artystów poznańskich XX wieku, tamże 1994 nr 1–2 s. 202–39; tenże, Stefan Sonnewend (1885–1939?) – karykaturzysta, grafik, ilustrator książek, „Kron. Wpol.” 1992 nr 4 s. 51–4; Pol. życie artyst. w l. 1915–39; Wyganowska W., Sztuka legionów polskich 1914–1918, W. 1994; Z teki karykatur S. Sonnewenda, „Świat” 1913 nr 10; – Fiedler A., Mój ojciec i dęby, W. 1974 s. 84, 150; Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych; Teka Armji Wielkopolskiej w dniach jej narodzin, Oprac. J. Sikorska, Inowrocław 1993; – IS PAN: Mater. do Słown. Artystów Pol.; Mater. Red. PSB: Kserokopie akt S-a z CAW; – Informacje Piotra Staweckiego z W., na podstawie akt CAW (m.in. autobiogr. S-a z r. 1928) oraz Piotra Sonnewenda z Legden (Niemcy).
Jarosław Mulczyński